Deze recensie is geschreven in opdracht van Musis Sacrum / Schouwburg Arnhem (MSSA) n.a.v de voorstelling d.d. 29 maart 2014.
De geënsceneerde Johannespassion uitgevoerd door de Nederlandse Reisopera in 2011 was een gewaagd experiment om de jaarlijkse Matthäus-ganger in één concertzaal te krijgen met de maandelijkse bel canto-consument. Het toenmalige succes in de pers en ongetwijfeld ook aan de kassa was voor NRO voldoende voor een herneming, onder andere in de Arnhemse Schouwburg op 29 maart 2014. Terecht?
Het prachtige, als zakbijbel vormgegeven programmaboek informeert alvast uitstekend: weliswaar eerder door onenigheid met de kerkraad dan door commercieel succes, voerde Bach zelf al vijf verschillende versies van de Johannes in zijn leven uit, die meer filosofische en politieke thema’s bevat en minder op Jezus’ lijden gericht is dan de Matthäus. Ondanks al zijn geschaaf, schreef Bach van de Johannes nooit een definitieve versie. Zo blijkt: een hernéming was ook in zijn tijd geen herháling. In navolging van Bach krijgt Dale Duesing drie jaar dus later de uitgelezen mogelijkheid tot perfectionering van zijn regie.
Aanvankelijk onsamenhangend
Bij aanvang van de voorstelling gaat het licht helemaal uit, waardoor het geschreven woord van het programmaboek tot mijn teleurstelling in duisternis gehuld wordt. Na het onheilspellende openingskoor begint Duesing het publiek een reeks onsamenhangende gebeurtenissen voor te schotelen. Aanvankelijk lijken ze sec voort te vloeien uit de vertelling van de Evangelist. Handelingen worden niet clichématig uitgebeeld naar de letter, maar vergezellen slechts de recitatieven en alleen hun gevolgen krijgen we zo nu en dan te zien.
Psychotische herinneringen
Naarmate de voorstelling vloeien de gebeurtenissen en de karakters samen. De toeschouwer kan zich steeds sterker identificeren met de eigenlijke hoofdpersoon, de Evangelist. Hij ontwikkelt zich overtuigend van een aanvankelijk naamloze theoloog tot een menselijke en emotionele Johannes. De serene, haast abstracte Christus, neergezet door Quirijn de Lang, weet met name in ‘Betrachte, meine Seele’ tot tranen te roeren met zijn fluwelen bariton, terwijl de diepe wonden van de geseling nog te zien zijn op zijn rug. Duesing laat ons de grote lijnen van het lijdensverhaal knap meemaken als waren ze Johannes’ bij vlagen psychotische herinneringen aan wellicht de belangrijkste gebeurtenis in de westerse geschiedenis.
Stijlgetrouwheid mét operakoor
Dirigent Klaas Stok, muzikaal minstens even uitmuntend als de solisten, houdt orkest, koor en solisten ondanks de droge akoestiek in een, dynamisch tempo van vertelling dat geen moment verveelt. Waar nodig weet hij de musici met zijn heldere slag in een oogwenk terug bij elkaar te brengen. De oplettende luisteraar hoort werkelijk alle continuo-instrumenten voorbij komen – onder de Christus-recitatieven klinkt bijvoorbeeld het meer kerkelijke kistorgel, het klavecimbel vergezelt de wereldlijke Pilatus; zo had Bach dat destijds ook bedacht – met slechts een incidenteel valse cello of gamba. Ondanks de invloeden van bel canto-zang die in een operagezelschap onvermijdelijk zijn, weet Stok nog een verrassende mate van stijlgetrouwheid te bewerkstelligen.
Indrukwekkend tutti-einde
Na een meditatief ‘Ruht wohl’ wordt het laatste koraal door álle zangers – ook de solisten – tot klinken gebracht, alsof het noodlot Duesing geen andere mogelijkheid liet. Als de indrukwekkende uitroep “O Jesu Christ, erhöre mich! Ich will dich preisen ewiglich!“ is neergeslagen door de genadeloze akoestiek, maakt ze plaats voor het verdiende applaus. De instructie voor het buigen is aangenaam ingetogen: tutti, steeds twee keer kort achter elkaar. Na de derde ronde valt het doek.
Her en der problematische karakterwisselingen
Als het zaallicht weer aan is en het publiek het geschreven woord van dat prachtige boek tot zich kan nemen, valt op de moderne regie van Duesing toch wel een en ander af te dingen. De ontwikkelingen van Christus en de Evangelist zijn zo goed uitgewerkt, dat de karakterwisselingen van de rest van de cast de coherentie van het geheel regelmatig aantast. Zo is er bij het koor dramatisch noch vocaal onderscheid tussen Romeinen, Joods volk of hoge priesters; de door Nicholas Crawley vakkundig gezongen Petrus, die tot zijn latere spijt al driemaal ontkent, leidt de meute “ook nog even” naar Golgotha. In een concertante uitvoering – zeker met de budgetten van tegenwoordig – zijn dergelijke wisselingen misschien onvermijdelijk, hier steken ze vooral schril af tegen de muzikale topprestatie.
Het meest exemplarisch voor die problematische karakterwisselingen is dan nog wel de smaakloze transformatie van de sopraansoliste Hanneke de Wit. Haar onovertroffen muzikale uitvoering van beide aria’s wordt schaamteloos bevlekt door Duesings regiekeuzes. In ‘Ich folge dir gleichfalls’ laat hij haar als een naïeve jongeling, maar dan wel één met erg zware botten, het podium op denderen. In de aanloop naar het beeldschone ‘Zerfliesse, mein Herze’ krijgt ze eindelijk de rol die haar het beste past, die van Heilige Moeder. Maar helaas lijkt Duesing haar en Johannes in het vervolg eerder neer te zetten als een vergezocht, plichtmatig liefdeskoppel.
Sterke productie met ruimte voor verbetering
De door NRO geproduceerde ‘Opernhafte’ Johannespassie met regie van Duesing bevat al met al veel knappe elementen, laat voldoende ruimte voor interpretatie en is over het geheel genomen sterk opgezet. Hij laat goed zien dat een Johannes inderdaad te ensceneren valt. Maar als we het programmaboek erop naslaan, hoefde dat eigenlijk nauwelijks bewezen te worden. De kwalitatief uiteenlopende karakterwendingen laten dan ook vooral zien dat Duesing te weinig wijzigingen heeft aangebracht in zijn oorspronkelijke regie om deze herneming volledig te rechtvaardigen. Hoewel de sterke muzikale uitvoering de regie tot het vijfde wiel aan de wagen maakt, is deze Johannespassie een bezoek toch de moeite waard.
